Zaburzenia emocjonalne w wieku przedszkolnym

Zaburzenia emocjonalne to częste zjawiska u dzieci w wieku przedszkolnym. Dzieci te mogą sprawiać trudności wychowawcze, a w konsekwencji niewłaściwie oddziaływać wychowawczo.
Pojęcie "zaburzenia emocjonalne" pojawiło się w latach trzydziestych XX wieku. Do dziś nie ma jednak precyzyjnej definicji. L. Kanner uważa, że termin ten jest wieloznaczny i obszerny. Jak wskazują wyniki badań, u wielu dzieci w kolejnych etapach rozwoju pojawiają się różnego typu objawy, które mogą być uznane za symptomy zaburzenia, a które występują też u dzieci normalnie rozwijających się(np. lęk, gniew).

 

PRZYCZYNY ZABURZEŃ EMOCJONALNYCH

 

Do takich przyczyn zaliczyć możemy: przykre doświadczenia życiowe (brak akceptacji, miłości, czułości), poczucia bezpieczeństwa i własnej wartości, konflikty w rodzinie, trudna sytuacja życiowa, zawodowa lub finansowa rodziców, własne problemy emocjonalne rodziców. U dziecka, w którego doświadczeniu życiowym przeważają emocje nieprzyjemne, które żyje w atmosferze konfliktów, braku poczucia bezpieczeństwa, nadmiernych wymagań, krytyki, częstych kar, rozwój emocjonalny nie będzie przebiegał PRAWIDŁOWO!
Bardziej jasno i konkretnie przyczyny zaburzeń podaje S. Gerstman. Są to:

• nadmierna więź emocjonalna z najbliższymi. Przyczyną takiego stanu może być nadopiekuńcza lub lękowa postać matki, w konsekwencji czego dziecko boi się pozostawienia przez nią na krótki nawet czas, a normalna potrzeba więzi przekształca się w nadmierną zależność,
• postawa konsumpcyjna, która może być wynikiem błędów wychowawczych typu ograniczania samodzielności, nie przyzwyczajania dziecka do partnerskiego współuczestnictwa w obowiązkach domowych (na miarę jego możliwości), do dawania i dzielenia,
• egotyzm uczuciowy cechujący się brakiem lub niedostatkiem rozwoju uczuć wyższych, szczególnie społecznych, a także brakiem umiejętności do odwzajemniania uczuć miłości czy współodczuwania z innymi,
• poczucie niższości lub poczucie nadmiernej mocy.

 

CHARAKTERYSTYKA ZABURZEŃ EMOCJONALNYCH

 

DZIECI NERWICOWE

 

Schorzenia nerwicowe polegają na chorobliwie lękowej reakcji na stres. Stały niepokój i lęk uniemożliwiają dziecku prawidłowe przystosowanie się do warunków i wymagań otoczenia i są przyczyną zaburzeń zachowania. Pojęcie nerwicy wprowadził w 1776r. szkocki lekarz Cullen. Rozumiał on nerwice jako wszelkie choroby układu nerwowego. Uściślenia tego pojęcia dokonał P. Dubois zwracając uwagę na konieczność istnienia urazu psychicznego. Dziś wiemy, że główną przyczyną powstawania nerwic są właśnie urazy psychiczne. Są to traumatyzujące przeżycia wypływające z niekorzystnych sytuacji w środowisku zewnętrznym, wywołujące zaburzenia normalnego funkcjonowania.

 

Do sytuacji nerwicorodnych zalicza się:

• sytuacje traumatyczne, w których na skutek silnego jednorazowego urazu dochodzi do zaburzeń zachowania.
  Urazy psychiczne wywołują nagłe bodźce, wzbudzające lęk, jak: pożar, pogryzienie przez psa, kary fizyczne, przerażające bajki, opowiadania. Silne działanie urazowe mają także sytuacje rodzinne: kłótnie, bójki między rodzicami, rozwód, śmierć;
• sytuacje subtraumatyczne, które nie wywołują natychmiastowego zakłócenia czynności, lecz długotrwale kumulują negatywne doświadczenia emocjonalne(tzw. nerwica korozyjna).Szczególnie traumatyzująca może być rola środowiska rodzinnego i przedszkolnego. Obuchowska wymienia następujące cechy środowiska o zakłócającym charakterze:

1. Znaczna zmienność wymagań- wyręczanie w domu, a w przedszkolu wymaganie samodzielności
2. Wzajemna sprzeczność wymagań-gdy dziecko jest za swoje zachowanie jednocześnie nagradzane i karane(w różnych środowiskach).
3. Niedostosowanie wymagań do możliwości dziecka. 

Nie wszystkie czynniki działające na dziecko wywołują zaburzenia nerwicowe. Decydując znaczenie ma nie tylko charakter urazu (rodzaj, siła, stopień nowości bodźca), ale i indywidualne cechy, jak:

• właściwości biologiczne, wiążące się z typem układu nerwowego, 
• doświadczenia psychiczne (wiedza, postawy, nawyki),
• oczekiwania i przewidywania dziecka,
• mikrouszkodzenia c. u. n., powodujące osłabienie zdolności do radzenia sobie w sytuacjach trudnych. 

Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem jest lęk. Jest to silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, bezradności, niepokoju, bezsilności. Jednostka w celu uniknięcia przeżywania lęku uruchamia mechanizmy obronne.

 

STRACH

 

Strach w odróżnieniu od lęku jest reakcją na określone, obiektywne bodźce zagrażające, natomiast lęk powstaje w sytuacji zagrożenia podstawowych wartości osobowości. Najczęściej występujące lęki u dzieci w wieku przedszkolnym to lęki: przed ciemnością, przed pozostaniem samotnie w domu, przed zwierzętami czy groźnymi zjawiskami przyrody.
Częstą postacią lęków u dzieci w wieku przedszkolnym są lęki nocne. Badania prowadzone przez
H. Sulestrowską wykazały, że u 75% dzieci z lękami nocnymi stwierdzono złą sytuację rodzinną
i nieprawidłowe metody wychowawcze Sytuacjami wywołującymi lęki nocne mogą być także silne wzruszenia doznane poza domem rodzinnym (niepokój przeżyty w przedszkolu, pobyt w szpitalu).
Dzieci, u których obserwuje się występowanie lęków nocnych są na ogół mało odporne na stres, nadwrażliwe, skłonne do płaczu, o małej zdolności adaptacji do nowych warunków, bierne w sytuacjach wymagających społecznej aktywności.
Innymi objawami zaburzeń emocjonalnych są między innymi: moczenie mimowolne (pierwotne i wtórne), zaburzenia łaknienia, wymioty, anoreksja, zaburzenia apetytu, jąkanie, tiki, obojętność uczuciowa, poczucie niskiej lub wysokiej wartości.

 

MIMOWOLNE MOCZENIE

 

Mimowolne moczenie występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt, oraz jako jeden z wielu objawów zaburzeń zachowania niż jako symptom pojedyńczy. Badania wskazują na współwystępowanie z objawem moczenia: lęków, drażliwości pobudliwości psychoruchowej, złych stosunków z grupą rówieśniczą. 

 

Przyczyny występowania mimowolnego moczenia;

• niewykształcenie umiejętności kontroli wydzielania moczu w wyniku nieprawidłowego treningu czystości,
• nieprawidłowości tkwiące w środowisku rodzinnym. 

 

DZIECI OBOJĘTNE UCZUCIOWO

 

Dzieci obojętne uczuciowo. Dziecko, które nie umie nawiązywać kontaktów uczuciowych z rówieśnikami i dorosłymi, nie umie współodczuwać radości i smutków innych osób; którego mimika twarzy jest mało ekspresyjna, smutne, często unikające kontaktu wzrokowego, odtrącające przyjaźń innych, czasem złośliwe i wrogie w stosunku do otoczenia, sprawiające wrażenie, jakby mu nie zależało na uczuciach innych-to dziecko określane jako uczuciowo obojętne.

 

Przyczyny apatii dziecka wobec otoczenia:

• pozbawienie kontaktu z matką (jak podaje Maclay "małe dziecko stanowi integralną część matki, a matka jest jednostką niekompletną bez dziecka"),
• pobyt w domu dziecka,
• zaniedbujące środowisko rodzinne,
• strach przed agresją dorosłych, starszych kolegów,
• przewlekłe choroby dziecka.

Dzieci obojętne uczuciowo odczuwają zagubienie i samotność, a w konsekwencji lęk, który powoduje uwarunkowanie negatywnej reakcji na ludzi. W przyszłości mogą u nich wystąpić zaburzenia osobowości i zachowania. 

 

ZABURZENIE ŁAKNIENIA

 

Zaburzenie łaknienia to nerwicowy brak apetytu. Zaburzenie to występuje u około 2/3 dzieci w wieku przedszkolnym. Zaburzenie apetytu może być reakcją dziecka na:

• podawanie mu takiego pokarmu, którego dziecko nie aprobuje, 
• zazdrość o rodzeństwo i o miłość rodziców (w rodzinie gdzie urodziło się nowe dziecko)
• wyrażanie niechęci czy wrogości do rodziców, 
• sposób zwrócenia na siebie uwagi i zapewnienia opieki.

U niektórych dzieci nerwicowych obserwuje się wymioty, czasem współwystępujące z anoreksją, czasem istniejące samoistnie jako reakcja na niemiłe przeżycia związane zjedzeniem

 

JĄKANIE

 

Jąkanie jest jednym z częściej występujących objawów zaburzeń mowy wieku dziecięcego. Wiek przedszkolny uważany jest za ten etap rozwoju, w którym jąkanie pojawia się najczęściej. Stwierdzono, że występuje częściej u chłopców niż u dziewczynek. Według H. Spionek wśród dzieci jąkających się chłopcy stanowią około 80%.

Na obraz jąkania składają się:

• objawy kloniczne, które polegają na wielokrotnym powtarzaniu tej samej głoski bądź sylaby
• objawy toniczne polegające na zatrzymaniu wypowiadanego wyrazu (zacinanie się), czemu towarzyszy często silne emocjonalne i mięśniowe napięcie. Najczęściej obserwowaną postacią jąkania jest jąkanie kloniczno-toniczne. 

TIKI

 

Tiki są to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych, nie podlegające świadomej kontroli. Tiki, pojawiają się rzadko w okresie przedszkolnym, wystąpienie ich w tym okresie świadczy o poważnych zaburzeniach emocjonalnych. Tiki zaliczane są do objawów nerwicowych, a ich podłoże to silne przeżycia urazowe, wywołane sytuacjami konfliktowymi.
Na pojawienie się i utrzymanie tików wpływają następujące mechanizmy i czynniki patogenne:

• naśladownictwo starszych kolegów lub dorosłych, stopniowo przechodzące w nawyk;
• utrwalenie reakcji obronnych;
• nagły uraz psychiczny, np. przestraszenie się;
• długotrwałe traumatyzujące przeżycie wywołane nieprawidłowymi warunkami rozwojowowych.

Tiki cechują się uporczywością i długotrwałością występowania, leczenie więc wymaga indywidualnego
podejścia do dziecka i odrębnych metod terapeutycznych. 

 

DZIECI ZACHAMOWANE PSYCHORUCHOWO

 

Tym mianem określa się dzieci lękowe, u których obserwuje się trudności w kontaktach społecznych
i obniżoną aktywność. Wśród nich wyróżnia się:

• dzieci tzw. "zmotywowane-napięte" charakteryzują się ogromną skrupulatnością i przesadną starannością w wykonywaniu zadań;
• dzieci "podporządkowane -uległe" lub "wyciszone" są małomówne, grzeczne, posłuszne; oceniane jako koleżeńskie i uczynne;
• dzieci "z obniżoną samooceną - zrezygnowane" . Są to dzieci bierne zarówno w domu, jak i w przedszkolu. Mają poczucie swojej małej wartości, co wyraża się w rezygnowaniu nawet z prób podejmowania działań z powodu krytycznej oceny samych siebie. Są apatyczne, powolne i przygnębione.
  Niezmiernie wrażliwe na drobne nawet przejawy dezaprobaty i odrzucenia uczuciowego ze strony innych osób. Jeśli napotkają na jakąkolwiek trudność- szybko rezygnują, często płaczą;
• dzieci "nadwrażliwe-asteniczne" są bardzo skryte i powściągliwe, nie ujawniające swoich przeżyć. Czują się różne od innych dzieci, unikają ich towarzystwa wybierając samotne zabawy; męczy je hałas i ruchliwość otaczających rówieśników. Ich nadmierna wrażliwość emocjonalna powoduje unikanie nadmiernych bodźców, stąd izolowanie się od kontaktów z innymi.

 

DZIECI AGRESYWNE

 

Za agresywne uznaje się dziecko, które wywołuje konflikty, bije inne dzieci czy skarży się na nie, przedrzeźnia lub wyśmiewa, jest aroganckie w stosunku do rówieśników i dorosłych, brutalnie narzuca kolegom swoje zdanie lub formy zabawy. W zachowaniu prezentuje też wrogość, nienawiść do ludzi zjawisk czy przedmiotów. Wszystkie wymienione czynności agresywne cechują się uszkodzeniem lub wyrządzeniem komuś krzywdy, w ich rezultacie powstaje szkoda cierpienie i ból. Czynności agresywne są niezgodne z normami i zasadami współżycia społecznego
Anna Kozłowska w swej książce wyróżnia agresję fizyczną i werbalną.

• fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. W momencie wybuchu gniewu dziecko rzuca się z pięściami, bije inne słabsze dzieci, niekiedy gryzie i drapie. Akt nie zawsze skierowany jest na tę osobę, która wywołała agresję. Często, jeśli przyczyną jest np. zakaz osób dorosłych, nauczyciela, agresja fizyczna kierowana jest na inne słabsze osoby z otoczenia: młodsze rodzeństwo, kolegów zwierzęta lub wyładowana jest poprzez niszczenie przedmiotów. Jest to tzw. agresja z przeniesienia. Występuje szczególnie wtedy, gdy dziecko na podstawie wcześniejszych doświadczeń może przewidywać, że za czynności agresywne skierowane na osoby dorosłe zostanie ukarane.
• werbalna występuje wtedy gdy dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi, jest aroganckie przezywa lub skarży.

Agresja i radzenie sobie z nią należy do codziennej pracy wychowawców. 
Wszystkie przejawy agresywnych zachowań powinny być obiektem zainteresowania i troski zarówno rodziców jak i wychowawców.

 

DZIECI NADPOBUDLIWE

 

Dzieci te łatwo wybuchają złością, krzykiem czy płaczem w sytuacjach, które u innych nie wywołują tak gwałtownych reakcji. Nie potrafią spokojnie i cierpliwie pokonywać trudności, jakie powstają. Reakcje emocjonalne tych dzieci są gwałtowne, nieproporcjonalnie silne do działającego bodźca. Przyczyną jest przewaga procesów pobudzania nad hamowaniem wynikająca z określonego typu układu nerwowego. Dzieci nadpobudliwe charakteryzują się słabym, nadpobudliwym, labilnym układem nerwowym; szybko męczą się wykonywaną pracą, pobudzenie silne trwa krótko ustępując miejsca trwającemu także krótko hamowaniu ochronnemu. W efekcie są to dzieci łatwo nużące się, męczliwe, niewytrwałe w działaniu. Należy zapamiętać, że reakcje dziecka nadpobudliwego nie wynikają z jego złej woli czy złośliwości, ale są efektem określonych właściwości typologicznych układu nerwowego.

Reakcje dorosłych na zachowanie dzieci nadpobudliwych powinny cechować się spokojem i cierpliwością. 

 

PODSUMOWANIE

 

Omówienie poszczególnych symptomów zaburzeń oraz przyczyn ich występowania pozwoli zrozumieć, ze nie tkwią one tylko w samym dziecku, lecz są też odpowiedzią dziecka na warunki stworzone mu przez dorosłych. Ponieważ coraz częściej w przedszkolu spotykamy się z różnymi zaburzeniami emocjonalnymi, uważam że zarówno wychowawcy jak i rodzice powinni posiadać rzetelną wiedzę na ten temat. Pozwoli to na szybkie rozpoznanie rodzaju zaburzenia oraz nawiązanie współpracy z rodzicami w celu wypracowania skutecznych metod postępowania.